Druhna Olga, Druh Andrzej

nauczycielka, harcmistrzyni Rzeczypospolitej, współorganizatorka harcerstwa, członkini Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie (1911), założycielka i kierowniczka szkoły pracy harcerskiej „Cisowy Dworek” w Sromowcach Wyżnych (1925-1939), przewodnicząca Komitetu Harcerskiego w Wielkiej Brytanii (1940-1942), przewodnicząca Tymczasowego Komitetu Harcerskiego (1942-1943), przewodnicząca Komitetu Naczelnego ZHP na czas wojny (1943-1946).

Olga Drahonowska urodziła się 1 września 1888 r. w Krzeszowicach w spolonizowanej rodzinie czeskiej Karola (zarządcy majątku Potockich) i Zofii z Divischów (zm. 1947). Miała starszą siostrę Wilhelminę (1884-1967, absolwentkę Uniwersytetu Jana Kazimierza, długoletnią nauczycielkę Gimnazjum im. królowej Jadwigi we Lwowie), reszta rodzeństwa zmarła w dzieciństwie. Ok. 1904 r. przeniosła się z rodziną do Kamionki Strumiłowej, a ok. roku 1906 z matką i siostrą do Lwowa. Pobierała nauki prywatnie, zdając egzaminy w szkołach krakowskich. Później studiowała grę na fortepianie w konserwatorium lwowskim, gdzie w czerwcu 1910 r. uzyskała dyplom. Ukończyła również kurs rzeźby w Szkole Artystyczno-Przemysłowej. W latach 1910-1912 po zdaniu matury jako eksternistka studiowała biologię na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W czasie studiów wstąpiła do „Sokoła”, gdzie uzyskała uprawnienia instruktorki i nauczycielki gimnastyki i wychowania fizycznego, „Zarzewia”, gdzie ukończyła szkolenie w stopniu porucznika i organizacji abstynenckiej „Eleusis”.

W marcu 1911 r. uczestniczyła w skautowym kursie informacyjnym, na którym Andrzej Małkowskim prezentował książkę R. Baden-Powella Scouting for Boys. Podobnie jak organizatorzy kursu dostrzegła możliwości przystosowania proponowanych w niej idei i metody do warunków polskich. Przystąpiła do pracy z lwowską młodzieżą żeńską, tworząc pierwszą 23-osobową drużynę, której początkowo 21 V 1911 r. nadano numer III, jako że numery I i II otrzymały drużyny męskie. Dopiero później drużyna ta otrzymała nazwę I Żeńska Drużyna Skautowa im. Emilii Plater. Praca drużyny obejmowała samokształcenie i samowychowanie z zastosowaniem metod skautowych. W polskich warunkach idee skautingu zostały wzbogacone o patriotyzm, w tym przygotowanie do walki o niepodległość. Jednocześnie weszła w skład Komendy Skautowej jako Komendantka Skautek. Jeszcze w tym samym roku była patrolową w „plutonie wakacyjnym” zorganizowanym przez ks. Kazimierza Lutosławskiego z dzieci wczasowiczów, przebywających na wakacjach w Kosowie, a w sierpniu 1912 r. prowadziła również w Kosowie pierwszy obóz swojej drużyny. W tym czasie zaproponowała dla harcerstwa hasło sokolego zlotu grunwaldzkiego z 1910 r. – „Czuwaj”. Zaadaptowała do wiersza Ignacego Kozielewskiego Marsz skautów melodię robotniczej pieśni rewolucyjnej i napisała refren, tworząc hymn harcerski. Wspólnie z K. Wyrzykowskim, A. Małkowskim i H. Paliwodzianką opracowała broszurę Polskie skautki. Zarys organizacyjny (Lwów 1913).

Lwowski okres działalności został przerwany z powodu zagrożenia gruźlicą, co było przyczyną jej wyjazdu do Zakopanego. Tam zawarła związek małżeński z Andrzejem Małkowskim. Po poprawie stanu zdrowia założyła II Zakopiańską Drużynę Skautek im. Emilii Plater, którą rozwinęła do liczby 180 dziewcząt. Na przełomie 1913/14 r. w Kuźnicach współorganizowała wraz z mężem kurs drużynowych żeńskich, w którym uczestniczyły m.in. nauczycielki krakowskie, później kolejny kurs drużynowych w Krakowie, a latem zorganizowała obóz stały swojej drużyny na polanie Hurkotne w Tatrach. Po wybuchu pierwszej wojny światowej i wyjeździe męża do Legionów kierowała całym skautingiem zakopiańskim, w skład którego weszli także skauci z rozwiązanego Legionu Wschodniego. Zorganizowała dla nich kwatery oraz pracę, dzięki której mogli się utrzymywać. Równocześnie kierowała skautami zakopiańskimi, którzy przygotowywali szpitale polowe, rozwozili listy i depesze, patrolowali teren w zastępstwie zmobilizowanej policji, pomagali w gospodarstwach rolnych, zbierali fundusze, broń, umundurowanie i ekwipunek dla Legionów, byli gońcami NKN, rozwozili rannych do szpitali, pomagali w kuchni, pralni i intendenturze, wykonywali we własnych warsztatach ekwipunek, a na początku wojny obsługiwali także pocztę rowerową na trasie Zakopane-Kraków. Zorganizowała również ochronkę dla osieroconych dzieci, która przetrwałą całą wojnę, oraz tanią jadłodajnię zwaną „Herbaciarnią”.

Po powrocie Małkowskiego do Zakopanego i wykryciu składów broni, gromadzonej przez niego w celu stworzenia Rzeczpospolitej Podhalańskiej, wyjechała wraz z nim najpierw do Wiednia, a później przez Chexbres Village w Szwajcarii do Sabaudii do Chateau Barby na zaproszenie prof. Wincentego Lutosławskiego. We wrześniu 1915 r. udała się z mężem do Stanów Zjednoczonych na zaproszenie tamtejszej Polonii, wśród której Małkowski organizował drużyny skautowe. Zamieszkała w Chicago, gdzie urodził się jej syn Lutyk. Napisała poświęcony skautkom rozdział do książki Małkowskiego O wychowanie skautowe, publikowała artykuły na temat skautingu, tłumaczyła jeden z podręczników angielskich. Z końcem września 1916 r. opuściła USA i z Bordeaux udała się do Lyonu, skąd do Lutosławskich do Sabaudii. W lutym 1917 r. przeniosła się do Genewy i w końcu do Chexbres Village. Tam pracowała najpierw ciężko fizycznie w ogrodzie, a następnie od końca 1917 r. jako nauczycielka muzyki i rzeźby w Ecole Nouvelle oraz dodatkowo jako instruktorka sportów zimowych. Z kolei udała się do Londynu, gdzie w dzielnicy East End z ramienia Polish Relief Found zorganizowała i prowadziła szkołę dla dzieci starej polskiej emigracji. Szkoła ta w roku 1918 była bombardowana. W 1918 r. zapadła na ciężką grypę i znalazła się w szpitalu, po czym zgodnie z zaleceniem lekarzy opuściła Londyn. Objęła opiekę nad opuszczonym pałacykiem Krajewskich Fell Court w Torquay w Devonie, gdzie do końca 1919 r. inwentaryzowała bogate zbiory zapisane przez właściciela Muzeum Narodowemu. Równocześnie od lutego 1919 r. pracowała w szkołach prowadzonych przez ss. Dominikanki, a obok tego prowadziła dla sióstr kurs z zakresu historii i literatury polskiej. W szkołach tych założyła drużynę skautek i gromadę wilcząt. Uczyła także w szkole prowadzonej przez National Parents Union. W tym czasie otrzymała wiadomość o śmierci męża w katastrofie morskiej. W 1920 r. uczestniczyła w I Międzynarodowej Konferencji Instruktorek Skautowych w Oxfordzie, na której wygłosiła szereg odczytów o Polsce. Przyczyniła się też do przyjęcia harcerstwa do Światowego Biura Skautowego.

W listopadzie 1921 r. wróciła do Polski. Nie skorzystała z propozycji hr. Władysława Zamoyskiego, aby osiedlić się w Kórniku, podjęła natomiast pracę w Szkole Gospodarstwa Domowego Zamoyskich w Kuźnicach oraz od 1922 r. w Państwowym Gimnazjum w Zakopanem, ucząc języków polskiego i angielskiego, historii, muzyki i biologii. Prowadziła także kursy języka polskiego, historii, geografii i literatury dla przyjeżdżających tam specjalnie Ślązaczek. Od 1922 do 1939 r. była członkinią Naczelnej Rady Harcerskiej. W 1922 r. zapoczątkowała w Kuźnicach szkołę instruktorską, a w sierpniu zorganizowała obóz kursu instruktorskiego Głównej Kwatery Żeńskiej w Spuszy k. Grodna. W tym samym roku uczestniczyła w II Międzynarodowej Konferencji Instruktorek Skautowych w Cambridge, gdzie poznała Violettę Mason. Przy jej finansowej pomocy przystąpiła w 1924 r. do budowy ośrodka harcerskiego „Cisowego Dworku” w Sromowcach Wyżnych k. Czorsztyna, w budowie a potem wyposażaniu którego brały udział drużyny żeńskie z całej Polski oraz skautki z innych krajów. Przychodziły także dary od czytelników „Children’s Newspaper”, którego Małkowska była stałą korespondentką. Aby urządzić „Cisowy Dworek”, wyjechała na trzy miesiące do Stanów Zjednoczonych, gdzie wygłaszała odczyty i gromadziła środki. 21 VIII 1925 r. odbyło się otwarcie „Dworku”. Była to szkoła pracy harcerskiej dla dzieci niezamożnych i zaniedbanych pod względem zdrowotnym lub wychowawczym w wieku szkoły powszechnej, z internatem, prowadzona metodą harcerską, wykorzystywana w czasie ferii na kursy, zjazdy i instruktorskie spotkania krajowe oraz międzynarodowe. „Dworek” stanowił też oparcie dla wielu obozów i kursów. Zainicjowano tu i prowadzono zwiady społeczne, mające na celu poznanie warunków życia okolicznej ludności i będące podstawą dyskusji i rozważań. Szkoła była ośrodkiem szerzenia w środowisku kultury i oświaty. Czynne tu było ambulatorium, prowadzono poradnictwo w zakresie gospodarstwa domowego, organizowano rozmaite imprezy artystyczne.

Miała ona status placówki prywatnej podporządkowanej programowo Głównej Kwaterze Żeńskiej ZHP. Kierująca nią „Gaździna” kochała dzieci i młodzież, ale była w stosunku do nich stanowcza i wymagająca. Dążyła do wyrobienia w wychowankach tych cech charakteru, które powinny były uczynić z nich w przyszłości pełnowartościowych i użytecznych ludzi. Kładła zwłaszcza nacisk na prawdomówność, samodzielność, pomoc i opiekę wobec słabszych. Uczyła także dzieci wrażliwości na piękno i umiejętności znajdowania go wokół siebie, prowadząc liczne wycieczki w Tatry i Pieniny, które dobrze znała. Bardzo starannie dobierała personel wychowawczy, nad którym sprawowała troskliwą opiekę. W latach 1926-27 w podobny sposób powstały jeszcze „Orle Gniazdo” dla chłopców w wieku gimnazjalnym oraz „Dom Ludowy” z pomieszczeniami administracyjnymi, ambulatorium i salą widowiskową, przeznaczony na potrzeby wsi. Budynki te pełniły swoje funkcje do 1934 r., kiedy po katastrofalnej powodzi zostały przeznaczone dla dzieci dotkniętych tą klęską. W roku 1935 uruchomiona została ponownie szkoła. W okresie letnim zaś urządzano kolonie, a w zimie kursy dla dziewcząt ze Spisza, na których uczyły się one gospodarstwa domowego, pielęgnacji niemowląt oraz języka polskiego i historii. Dzieci dworkowe miały także możliwość zwiedzania Polski własnym wagonem kolejowym otrzymanym w darze od prezydenta Ignacego Mościckiego.
W roku 1936 została oddana do użytku „Watra”, służąca jako miejsce zbiórek i imprez harcerskich.

W 1924 r. Małkowska była komendantką I Zlotu Narodowego Harcerek zorganizowanego w lipcu nad Świdrem w Bojanowie k. Warszawy. W tym samym roku przewodniczyła delegacji polskiej na III Międzynarodową Konferencję Instruktorek Skautowych w Foxlease (Anglia). Spędziła wówczas w Anglii kilka miesięcy, wygłaszając odczyty w różnych częściach kraju. W 1927 r. otrzymała honorowy stopień harcmistrzyni Rzeczypospolitej. W tymże roku uczestniczyła jako przedstawicielka Polski w Konferencji Nowego Wychowania w Locarno, w następnym 1928 r. w V Międzynarodowej Konferencji Instruktorek Skautowych w Parad (Węgry) została wybrana w skład nowo powołanego Światowego Komitetu Skautek, a w kolejnym brała udział w Konferencji Światowego Komitetu Skautek w Hadze oraz przewodniczyła delegacji ZHP na Międzynarodowy Zlot Skautowy – Jamboree w Arrow Park k. Bierkenhead (Anglia), gdzie była traktowana jako gość honorowy – założycielka harcerstwa żeńskiego w Polsce. W 1930 r. jako kierowniczka „Cisowego Dworku” była gospodarzem Zjazdu Międzynarodowej Organizacji Pacyfistów oraz uczestniczyła w VI Światowej Konferencji Instruktorek Skautowych w Foxlease, w następnym zaś z ramienia światowego skautingu żeńskiego została wydelegowana do Sekcji Opieki nad Dziećmi przy Lidze Narodów w Genewie. W sierpniu 1932 r. przewodniczyła VII Światowej Konferencji Skautek, odbywającej się w szkole instruktorskiej na Buczu, na której ponownie została wybrana w skład Światowego Komitetu Skautek. Przebieg konferencji, sąsiadujące z nią obozy oraz imprezy towarzyszące ukazały uczestniczkom konferencji, wśród których była Naczelna Skautka Świata lady Olave Baden-Powell, wysoki poziom pracy harcerstwa żeńskiego w Polsce.
Na VIII Światowej Konferencji w Adelboden w Szwajcarii w 1934 r. zlecono jej opiekę
i pomoc w zakresie szkolenia dla organizacji skautek Austrii, Czechosłowacji i Rumunii. Małkowska uczestniczyła również w IX Światowej Konferencji Skautek w Szwecji w 1936 r. W tym samym roku prowadziła w „Dworku Cisowym” międzynarodowy obóz szkoleniowy. Należała do najwybitniejszych kierowniczek światowego ruchu skautowego okresu międzywojennego.

Po wybuchu II wojny światowej i ewakuowaniu szkoły Małkowska wyjechała
do Kosowa, do sanatorium Tarnawskich, z którymi ewakuowała się do Rumunii. Stamtąd trafiła do Anglii, gdzie przy pomocy swoich angielskich przyjaciół w styczniu 1940 r. zorganizowała Dom Dziecka i Żołnierza Polskiego w Dartmouth w Devonie. Na skutek intryg Komitet Pomocy Uchodźcom cofnął dotacje dla palcówki, wskutek czego Małkowska musiała zdobywać środki finansowe wygłaszając prelekcje i zbierając datki. Po kapitulacji Francji placówkę ewakuowano do Douglas na wyspie Isle of Man w Szkocji. Dopiero jesienią 1940 r. znalazła ona pomieszczenie również w Szkocji w posiadłości lorda Home’a o nazwie Castelmains, gdzie powstało także schronisko dla przebywających na urlopach harcerzy służących w armii. Dom dziecka stał się oazą polskości, który wspierały  różne instytucje oraz angielskie skautki. Redagowano tam pisemko, urządzano występy, dzieci brały udział w popisach, istniały drużyna harcerska i gromada zuchów. Równocześnie od 1940 r. Małkowska była członkinią Doraźnego Światowego Komitetu Pomocy Skautkom oraz przewodniczącą Komitetu Harcerskiego (od 1942 r. Tymczasowego Komitetu Harcerskiego, a w latach 1943-46 r. Komitetu Naczelnego ZHP na czas wojny). W 1941 r. odebrano Małkowskiej kierownictwo szkoły i gimnazjum, uzasadniając decyzję brakiem formalnych kwalifikacji do jego prowadzenia. Do lata 1942 r. kierowała jeszcze domem dziecka, a następnie przeniosła się do Londynu, podejmując pracę w redakcji wydawnictw Biura Światowego Ruchu Skautowego. Działała także w Girls International Service – organizacji skautek brytyjskich, powołanej dla pomocy dzieciom ze zniszczonych przez wojnę krajów, do której powstania się przyczyniła. W 1948 r. nabyła posiadłość Hawson Court w Devonie, gdzie ponownie zorganizowała Dom Polskiego Dziecka. Był on przeznaczony głównie dla dzieci bezdomnych i z rozbitych rodzin polskich, latem natomiast przyjmował grupy wakacyjne polskiej młodzieży. Prowadziła go wraz Marią Chmielowską. W latach 1946-47 była członkinią Naczelnictwa ZHP poza granicami kraju. Była także nadal czynna w pracach międzynarodowego ruchu skautowego, uczestnicząc m.in. w światowej konferencji w Adelboden w 1947 r. i konferencji Komitetu Światowego w Evian-les-Bains we Francji. Kiedy w 1959 r. zorganizowała dla dzieci wycieczkę do Polski, zarzucono jej, że uprawia komunistyczną propagandę.

W 1960 r. zlikwidowała prowadzoną placówkę i w roku następnym wróciła do kraju. Początkowo wraz z zaprzyjaźnioną Marią Chmielowską osiedliła się we Wrocławiu, a po roku kupiła za pieniądze uzyskane ze sprzedaży parceli w Sromowcach domek góralski w Zakopanem, gdzie od 1964 r. zamieszkała wraz z M. Chmielowską. „Cisowy Dworek”, „Orle Gniazdo”, „Watrę” i teren przekazała władzom oświatowym województwa warszawskiego z przeznaczeniem na ośrodek kolonijny. Od Rady Państwa jako wyraz uznania dla jej wkładu w dzieło wychowania młodzieży polskiej otrzymała rentę specjalną. Początkowo udzielała jeszcze lekcji angielskiego. Prowadziła też obszerną korespondencję ze skautkami i przyjaciółmi z całego świata i przyjmowała licznych gości. Po ukończeniu 80. roku życia zaczęła coraz bardziej zapadać na zdrowiu.

Zmarła 15 stycznia 1979 r. w Zakopanem, 60 lat po śmierci męża. Została pochowana 20 I 1979 r. na nowym cmentarzu w Zakopanem przy ul. Nowotarskiej.
W uroczystości żałobnej wzięli udział wychowankowie „Cisowego Dworku”, górale z Zakopanego i Sromowiec, harcerze i seniorzy harcerstwa. 15 X 1981 r. jej szczątki zostały przeniesione do nowego grobu przy głównej alei cmentarnej, nad którym stanął granitowy pomnik dłuta art. rzeź. Henryka Burzca, poświęcony pamięci obojga twórców polskiego harcerstwa.

Była odznaczona Krzyżem Oficerskim i Krzyżem Kawalerskim (1928) Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Niepodległości, Srebrnym Krzyżem Zasługi (1928), Medalem 10-lecia Odzyskania Niepodległości (1928), Odznaką Wdzięczności Światowej Organizacji Skautek, harcerską odznaką „Wdzięczności” (3 VII 1921), „Honorowym Krzyżem Harcerzy z Czasów Walk o Niepodległość” (24 XII 1938), Odznaką 50-lecia ZHP poza granicami Kraju (1961), angielskim skautowym Brązowym Krzyżem Zasługi (14 XI 1939).

19 VI 1913 r. w Zakopanem zawarła związek małżeński z Andrzejem Małkowskim (1888-1919, założycielem harcerstwa w Polsce). Miała syna Lutyka Andrzeja (1915--1991, w latach 1943-46 żołnierza 3. Dywizji Strzelców Karpackich II Korpusu, uczestnika bitwy o Monte Cassino, po wojnie zamieszkałego w Anglii).

            Przeszła wielki szmat swojej drogi życiowej w nieopisanym trudzie, w ciężkich doznaniach osobistych, zawsze słabego zdrowia, dumnie odrzucając pokusy łatwizny, które sprowadziłyby ją z wytkniętego szlaku służby szlachetnym ideałom. Pod tym względem nie była nigdy stara ani słaba. Pragnęła wykuwać lepszy świat poprzez wychowanie człowieka w miłości, według nakazów Bożych. Sama darzyła miłością ludzi, zwierzęta, kwiaty, i cały majestat stworzonego świata. I to była jej największa, nieprzemijająca uroda. (Zofia Florczak)

Janusz Wojtyczka

Harcerski Słownik Biograficzny tom I

założyciel harcerstwa polskiego, członek Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie (1911) i Związkowego Naczelnictwa Skautowego (1911-1912), założyciel i redaktor „Skauta” (1911-1912).

            Andrzej Juliusz Małkowski urodził się 31 października 1888 r. w Trębkach k. Kutna w rodzinie ziemiańskiej o tradycjach patriotycznych i żołnierskich. Znaczną część majątku Małkowskich skonfiskowano za udział ojca Andrzeja w powstaniu styczniowym, a jego samego przez wiele lat więziono. Był synem Konstantego Rudolfa (ok. 1848-1905) i Heleny z Zachertów (ur. 1868 r., prowadzącej tajne komplety na wsi). Dziad stryjeczny Konstanty Małkowski (1816-1905) był prawnikiem, senatorem zasłużonym przy kodyfikacji prawa Królestwa Polskiego oraz znawcą literatury staropolskiej, dziad macierzysty Adolf Zachert uczestnikiem powstania styczniowego. Miał młodsze rodzeństwo dwóch braci: Kazimierza Konstantego (1890-1920, mjr., żołnierza II Brygady Leg., poległego w wojnie polsko-sowieckiej) i Mariusza (1892-1917, chorążego artylerii Legionów, poległego w czasie walk) oraz siostrę Jadwigę Konstancję (ur. ok. 1887 r., zamordowaną przez Niemców w Warszawie za ukrywanie Żydów). Małkowski od ok. 1898 r. uczęszczał do prywatnego gimnazjum Edwarda Rontalera w Warszawie, a następnie w roku 1901/2 do III klasy Wyższej Szkoły Realnej w Tarnowie, wreszcie w latach 1902-1905 do I Wyższej Szkoły Realnej w Krakowie, gdzie ukończył klasy IV i V. Jesienią 1904 r. był współzałożycielem abstynenckiej organizacji „Młodzież”. Jako uczeń VI klasy przerwał naukę, dostał się do Królestwa i w Warszawie na terenie szkoły Rontalera był czynny w organizacji strajku szkolnego. Zagrożony aresztowaniem wrócił do Krakowa, skąd wyjechał do Lwowa, gdzie w 1906 r. kontynuował naukę w VI i VII klasie II Szkoły Realnej, uzyskując tam w czerwcu 1907 r. świadectwo dojrzałości. W tamtejszej „Czytelni Uczniów” wygłaszał referaty na tematy literackie i organizował okolicznościowe obchody z okazji rocznic narodowych. Prowadził także propagandę abstynencji, był aktywnym działaczem stowarzyszenia abstynenckiego „Młodzież” (później Związki Nadziei), wchodzącego w skład federacji „Eleuteria” („Wyzwolenie”). W październiku 1908 r. podjął studia na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej, które kontynuował przez okres dwóch lat. Równocześnie uczestniczył w różnych wykładach na Uniwersytecie Jana Kazimierza, na który przeniósł się w 1910 r. Brał udział w wielu działaniach społecznych. W latach 1908-1910 był przewodniczącym „Eleuterii Akademickiej”, a od 1909 r. członkiem zarządu głównego „Eleuterii”, był także instruktorem towarzystwa gimnastycznego „Sokół”. Od marca 1909 był członkiem, a później instruktorem „Zarzewia”, Organizacji Armii Polskiej i Polskich Drużyn Strzeleckich. Interesował się życiem politycznym, bywał na zebraniach endeckiej „Czytelni Akademickiej”, ale także jednego z lwowskich kół Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego.

            Był to okres, kiedy do Lwowa dotarły pierwsze wiadomości o angielskim skautingu, m.in. za pośrednictwem Edmunda Naganowskiego, który dostarczył także kierownictwu „Sokoła” i „Zarzewia” podręcznik gen. R. Baden-Powella Scouting for Boys. Książkę tę przekazano Małkowskiemu do przetłumaczenia. Nie były to pierwsze wiadomości, jakie miał na temat skautingu, bowiem już latem 1910 r. zorganizował przy III gnieździe lwowskiego „Sokoła” próbną drużynę złożoną z chłopców głównie ze środowiska robotniczego. Jednak dopiero w trakcie tłumaczenia książki Baden-Powella Małkowski stał się entuzjastą i propagatorem idei i metody skautowej w Polsce. Jako członek kadry „Sokoła” przekonał kierownictwo tej organizacji do podjęcia organizacji skautingu. Zbiegło się to z dążeniami władz austriackich do wprowadzenia w szkołach szkolenia wojskowego, co skłoniło władze „Sokoła” do sfinalizowania prowadzonych na ten temat rozmów z „Zarzewiem”. 26 II 1911 r. grono nauczycielskie „Sokoła”, złożone w dużej części z zarzewiaków, uchwaliło podjęcie prac nad zakładaniem drużyn skautowych w ramach działalności i pod opieką „Sokoła”, uchwała ta została zatwierdzona Przewodnictwo Związku Sokolego. 20 III tegoż roku rozpoczął się we Lwowie pierwszy 6-tygodniowy kurs skautowy dla 200 uczestników prowadzony przez Małkowskiego. 21 V 1911 r. rozwiązano istniejące dotychczas Drużyny Młodzieży Sokolej we Lwowie, przekształcając je w drużyny skautowe, a Komendę Drużyn w Komendę Skautową, w składzie której znalazł się również Małkowski jako Komendant Skautów. W maju 1911 r. ukazała się jego książka Scouting jako system wychowania młodzieży (Lwów 1911, nakł. 1500 egz.), stanowiąca adaptację na grunt polski książki Baden-Powella.Część nakładu (300 egz.), przeznaczoną do przeniesienia przez granicę do innych zaborów, wydrukowano na cienkim papierze. Małkowski ideologię i metody stosowane w istniejących wówczas organizacjach młodzieżowych – „Eleusis”, „Wyzwoleniu”, „Zarzewiu” czy „Sokole” oceniał jako jednostronne, skauting natomiast uznał za syntezę wszystkich tych idei. Widział w nim nowy styl życia, mający odrodzić polską młodzież przez rozwój charakteru, poprawę zdrowia i skierować jej myśl ku odrodzeniu narodowemu i pracy na rzecz odzyskania niepodległości.

            Latem w czasie odbywającego się pierwszego wakacyjnego kursu skautowego w Skolem prowadził zajęcia na podstawie swojego podręcznika. W październiku tego roku rozpoczął wydawanie dwutygodnika „Skaut”, którego łamy sam początkowo w większości wypełniał. Pismo to dobrze redagowane osiągnęło niebawem znaczny sukces wydawniczy, osiągając nakład 6000 egz., z których część również była drukowana na cienkim papierze. Publikowane na jego łamach korespondencje potwierdzają szybki rozwój ruchu. Równocześnie prowadził biuro skautowe ulokowane przy lwowskim gnieździe „Sokoła-Macierzy”. W listopadzie i grudniu odwiedził szereg większych miast Małopolski, gdzie wygłaszał odczyty, wydawał instrukcje, zakładał drużyny i przeprowadzał ćwiczenia i egzaminy skautowe. Grunt był już na tyle przygotowany, że właściwie samą swoją obecnością dawał początek ruchowi skautowemu w odwiedzanych miejscowościach. Poważne znaczenie miał też fakt, że jesienią tajne Oddziały Ćwiczebne Organizacji Armii Polskiej zostały przekształcone w drużyny skautowe. Z końcem roku również stowarzyszenie „Młodzież” (dawniej noszące nazwę Związki Nadziei) podjęło decyzję o samorozwiązaniu, kierując swoich członków do skautingu. Pod koniec roku Małkowski odwiedził także Warszawę. Na początku marca 1912 r. ogłoszone wcześniej prawo skautowe zostało uzupełnione o wymóg abstynencji, zakazujący picia alkoholu i palenia tytoniu, do czego w znacznym stopniu swoją bezkompromisową postawą przyczynił się Małkowski. W marcu tegoż roku z ramienia sokolich władz skautowych wyjechał na trzy miesiące do Anglii w celu zapoznania się na miejscu z angielskim skautingiem. Nawiązał tam szereg kontaktów, czego wynikiem było zaproszenie reprezentacji Polski na III Wszechbrytyjski Zlot Skautowy do Birmingham. Wracając z Londynu wstąpił do Pragi, gdzie zachęcił prof. Antoniego Svojsika do zawiązania czeskiego skautingu. Tymczasem podczas nieobecności Małkowskiego we Lwowie w kierownictwie skautingu polskiego, spontanicznie rozwijającego się pod kierunkiem „Sokoła”, doszły do głosu tendencje zachowawcze. Obawiano się o zbyt silne wpływy niepodległościowe, natomiast Małkowskiemu zarzucano nadmierne trzymanie się wzorów angielskich. Po powrocie z Anglii został odsunięty od udziału w pracach kierownictwa skautingu i redakcji „Skauta”, nie doszło także do wydania książki, przygotowywanej przez niego w czasie pobytu w Anglii.

            W sierpniu 1912 r. Małkowski wziął udział w organizacji w Żółkowie k. Jasła kursu instruktorskiego, tzw. sejmu eleuzyńskiego, w czasie którego wygłosił szereg referatów o skautingu i prowadził ćwiczenia skautowe. W tym samym czasie przy jego nieobecności odbywał się kurs skautowy w Skolem, zorganizowany przez Związkowe Naczelnictwo Skautowe, w którym uczestniczyli przedstawiciele z wszystkich trzech zaborów. Zorganizował niezarejestrowaną przez władze skautowe drużynę złożoną z ubogiej i zaniedbanej wychowawczo młodzieży. W następnym roku był głównym organizatorem wyprawy reprezentacji polskiej na III Wszechbrytyjski Zlot Skautowy, w którym wzięło udział 42 skautów i 11 instruktorów ze wszystkich trzech zaborów. Reprezentacja występowała jako wspólna ekipa narodowa, a nad jej obozem, mimo protestów przedstawicieli państw zaborczych, powiewała polska flaga. Małkowski, mimo że oficjalnie pełnił jedynie funkcję sekretarza tej wyprawy, był faktycznie jej kierownikiem. W czasie zlotu otrzymał od Baden-Powella, podobnie jak i inni założyciele organizacji narodowych, skautowy medal „For Merit”. Po zlocie opublikował książkę Jak skauci pracują (Kraków 1914), przynoszącą obok informacji o zlocie szereg wiadomości o skautingu angielskim i polskim.

            Jeszcze przed zlotem przeniósł się do Zakopanego, gdzie podjął pracę jako kontraktowy nauczyciel gimnazjum, ucząc języka angielskiego i gimnastyki. Wspólnie z żoną Olgą, wcześniej organizatorką skautingu żeńskiego we Lwowie, opracował i wydał bezimiennie broszurę Polskie skautki. Zarys organizacyjny (Lwów 1913). Objął również funkcję drużynowego I Zakopiańskiej Drużyny Harcerzy im. ks. J. Poniatowskiego, którą rozbudował do 240 członków, tworząc jedno z czołowych środowisk skautowych na ziemiach polskich. Do drużyny tej należał m.in. Adam Żeromski, syn pisarza Stefana Żeromskiego. W marcu 1914 r. założył w Zakopanem Komitet Skautowy, do którego należeli m.in. Oktawia Żeromska i dr Tadeusz Mischke. Jego członkowie nie tylko wspierali ruch skautowy, ale również zobowiązywali się, że będą się starali stosować w swoim życiu zasady skautowe. W czerwcu tego roku Małkowski wydał broszurę pt. I. Skautostwo pod względem wychowawczym i narodowym. II Komitet skautowy w Zakopanem (Zakopane 1914). Na przełomie 1913/14 r. prowadził kurs drużynowych żeńskich w Kuźnicach, w którym wzięły udział m.in. nauczycielki krakowskie, później kurs drużynowych w Krakowie, a latem dwa obozy: stały na polanie Hurkotne w Tatrach oraz wędrowny w Pieniny. W Zakopiańskiej Szkole Przemysłu Drzewnego zorganizował warsztaty harcerskie stolarski i rymarski, w których skauci szyli plecaki i chlebaki, wyrabiali paski, sprzęt sportowy i skautowy, a po wybuchu wojny plecaki, pasy do karabinów i ładownice dla legionistów.

            W chwili wybuchu wojny wraz z grupą najstarszych skautów zgłosił się do Legionów Polskich. Brał udział w pierwszych działaniach, wykonując zadania z zakresu wywiadu na przedpolu wojsk. Wysłany przez J. Piłsudskiego z misją do R. Dmowskiego, przedarł się przez fronty do Warszawy. Później prowadził w Suchedniowie werbunek, organizował w Piotrkowie POW, wreszcie trafił na front, gdzie od końca listopada dowodził plutonem w 2 pułku I Brygady Legionów. W przeddzień bitwy pod Łowczówkiem zachorował na tyfus. Znalazł się w szpitalu w Zakopanem, a po wyzdrowieniu, otrzymawszy zwolnienie z Legionów, z ochotników rozwiązanego Legionu Wschodniego i starszych skautów chciał stworzyć zalążek niepodległej Polski, Rzeczpospolitą Podhalańską. Miały to sprawić zorganizowane w Tatrach punkty oporu, które powstrzymałyby posuwanie się nieprzyjacielskich wojsk, zajmujących w tym czasie niemal całą Małopolskę. Gromadzona w grotach tatrzańskich broń została wykryta i Małkowski zagrożony aresztowaniem 25 II 1915 r. wraz z żoną w pośpiechu opuścił Zakopane. Przez kilka miesięcy przebywał w Wiedniu, następnie w Szwajcarii, Paryżu i wreszcie Anglii, gdzie starał się o przyjęcie do wojska najpierw francuskiego, a później angielskiego, ale otrzymał odmowę mimo poparcia jego starań w Anglii przez gen. R. Baden-Powella. Na zaproszenie Polonii amerykańskiej wyjechał do Stanów Zjednoczonych, aby organizować polski skauting. Znalazł się tam we wrześniu październiku 1915 r. i jako Skautmistrz Naczelny Związku Sokołów Polskich w Ameryce zaczął rozbudowywać skauting i zakładać polskie drużyny skautowe. W tymże roku wydał broszurę O wychowanie skautowe (Chicago 1915), a w następnym Pierwsze kroki w skautostwie, Jak tanio i zgrabnie umundurować drużynę, Musztra skautowa i Regulamin wewnętrzny polskich drużyn skautowych Związku Sokołów Polskich w Ameryce (wszystkie –Pittsburgh 1916). Równocześnie rozpoczął potajemnie, z uwagi na neutralne wówczas jeszcze stanowisko Stanów Zjednoczonych, organizowanie oddziałów ochotniczych do walki z Niemcami („Żołnierze Białego Orła”). Miały być one przerzucone do Kanady i stamtąd na front europejski. Plany te przedwcześnie ujawnione i ogłoszone w prasie nie powiodły się, jednak na podstawach organizacji Małkowskiego powstał pół roku później kilkunastotysięczny Legion Amerykański. Małkowski z nieliczną grupą przedostał się w grudniu 1916 r. do Kanady i wstąpił do wojska. Służył w pułku lekkiej konnicy „Canadian Mounted Rifles” w Hamilton, skąd został skierowany do szkoły oficerskiej w Toronto, którą po trzech miesiącach w kwietniu 1917 r. ukończył z pierwszą lokatą, otrzymując stopień oficerski „lieutnanta”. Wrócił do pułku, później zaś przerzucony do Anglii, a stąd do Francji, służył w „Canadian Railway Corps”, oddziałach wojsk technicznych budujących i naprawiających linie kolejowe. Był m.in. pod St. Quentin, wykazując wielką odwagę. Otrzymał oddział złożony w części z kryminalistów, który, wykorzystując swoje zdolności organizacyjne i umiejętność kierowania ludźmi, przekształcił w doborową jednostkę.

            W listopadzie 1918 r. po długich, usilnych staraniach uzyskał zwolnienie z wojsk kanadyjskich i został przeniesiony do formującej się we Francji Armii Polskiej gen. J. Hallera, otrzymując stopień porucznika. Po kapitulacji Niemiec i wybuchu powstania wielkopolskiego otrzymał od gen. Hallera polecenie udania się wraz z por. Jerzym Rudlickim do Odessy, gdzie odradzały się rozbite przez Niemców w maju 1918 r. cztery Polskie Korpusy. Akcja Małkowskiego i Rudlickiego miała zapobiec mieszaniu
się Polaków w wewnętrzne sprawy rosyjskie i przyczynić się do szybkiej ewakuacji Polaków do Ojczyzny. Na początku tej podróży, około północy z 15 na 16 stycznia 1919 r. statek „Chaouia”, którym płynął z Marsylii, natknął się na zabłąkaną minę i zatonął koło Messyny. Spośród ponad 700 pasażerów uratowało się tylko kilkanaście osób, wśród których Małkowskiego nie było. Podobno oddał komuś swój pas ratunkowy.

            Został odznaczony brytyjskimi medalami „Za wojnę 1914-1918” i „Za Wielką Wojnę za Cywilizację 1914-1919”, Krzyżem Niepodległości (pośmiertnie – 31 XII 1930), Medalem Pamiątkowym „Za Wojnę 1918-1921” (pośmiertnie) oraz skautowym angielskim złotym medalem „Za Zasługę” (6 VII 1913). Pośmiertnie otrzymał tytuł Honorowego Harcerza Rzeczypospolitej (3 VII 1921).

            19 VI 1913 r. w Zakopanem zawarł związek małżeński z Olgą Drahonowską (1888-1979, nauczycielką, pierwszą drużynową żeńskiej drużyny i komendantką skautek
w Polsce). Miał syna Lutyka Andrzeja (1915-1991, w latach 1943-46 żołnierza 3. Dywizji Strzelców Karpackich II Korpusu, uczestnika bitwy o Monte Cassino, po wojnie zamieszkałego w Anglii).

Janusz Wojtyczka

Harcerski Słownik Biograficzny tom. I